مروری جامع، علمی و بالینی بر انواع سردرد و علل آن‌ها

سردرد به‌عنوان یکی از رایج‌ترین مشکلات نورولوژیک، در هر سنی می‌تواند بروز کند و کیفیت زندگی بیماران را به شدت تحت تأثیر قرار دهد. حدود نیمی از جمعیت بزرگسال جهان سالانه یک بار دچار سردرد می‌شوند. با وجود شایع بودن، برخی انواع سردرد ممکن است نشان‌دهنده یک اختلال زمینه‌ای جدی مانند تومور مغزی یا خونریزی زیر عنکبوتیه باشند. هدف از نگارش این مقاله، ارائه یک دیدگاه علمی، دقیق و کاربردی درباره انواع سردردها و روش‌های تشخیص و درمان آن‌ها است.

طبقه‌بندی سردردها

بر اساس طبقه‌بندی بین‌المللی اختلالات سردرد  (ICHD-3)، سردردها به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند:

سردردهای اولیه (Primary Headaches)

این نوع سردردها اختلالات مستقل هستند و به‌عنوان بیماری پایه در نظر گرفته می‌شوند، نه نشانه‌ای از بیماری دیگر.

الف) میگرن (Migraine)

میگرن یکی از شایع‌ترین و ناتوان‌کننده‌ترین سردردهای اولیه است که با ویژگی‌هایی چون درد ضرباندار، حملات مکرر، تهوع، حساسیت به نور و صدا و گاهی اختلالات بینایی همراه است. شیوع میگرن در زنان دو تا سه برابر مردان است و بار اقتصادی و اجتماعی بالایی برای نظام سلامت دارد.

انواع میگرن

میگرن بدون اورا (Migraine without Aura): شایع‌ترین فرم میگرن.

میگرن با اورا (Migraine with Aura): همراه با علائم عصبی پیش‌درآمدی مانند اختلالات بینایی، حسی یا گفتاری.

میگرن مزمن: بیش از ۱۵ روز در ماه، به مدت بیش از ۳ ماه.

پاتوفیزیولوژی

فعال‌سازی سیستم تری‌ژمینواسپینال

آزادسازی CGRP و واسطه‌های التهابی

حساسیت مرکزی در ساقه مغز

عوامل محرک

استرس، قاعدگی، بی‌خوابی، الکل، شکلات، نور زیاد، بوی تند.

تشخیص

با تکیه بر شرح حال بالینی و معیارهای ICHD-3. تصویربرداری تنها در موارد مشکوک به علل ثانویه توصیه می‌شود.

درمان

حمله حاد: NSAIDs، تریپتان‌ها، ضدتهوع

پیشگیری: بتابلوکرها، ضدافسردگی‌های سه‌حلقه‌ای، داروهای CGRP

ب) سردرد تنشی (Tension-Type Headache)

سردرد تنشی، شایع‌ترین نوع سردرد اولیه است که با درد فشاری یا سنگینی دوطرفه، بدون تهوع و با شدت خفیف تا متوسط مشخص می‌شود. بر خلاف میگرن، معمولاً فرد قادر به انجام فعالیت‌های روزانه است.

انواع

اپیزودیک کم‌تکرار (کمتر از ۱ بار در ماه)

اپیزودیک با تکرار بالا (۱-۱۴ روز در ماه)

مزمن (بیش از ۱۵ روز در ماه برای حداقل ۳ ماه)

مکانیسم‌ها

افزایش تنش عضلات کرانیوسیرویکال

حساسیت مرکزی و محیطی به درد

عوامل تشدیدکننده

استرس شغلی، اضطراب، افسردگی، خواب ناکافی، وضعیت بدنی نادرست.

تشخیص

بر اساس شرح حال بالینی؛ یافته‌های نورولوژیک طبیعی هستند.

درمان

حمله حاد: استامینوفن، ایبوپروفن

پیشگیری: آمی‌تریپتیلین، CBT، اصلاح سبک زندگی، مدیتیشن

ج) سردرد خوشه‌ای (Cluster Headache)

سردرد خوشه‌ای، نادر اما شدیدترین نوع سردرد اولیه است. این نوع سردرد معمولاً مردان جوان را درگیر می‌کند و با حملات بسیار دردناک یک‌طرفه همراه با علائم اتونوم مثل اشک‌ریزش و گرفتگی بینی همراه است.

مشخصات بالینی

درد ناگهانی و بسیار شدید

محل درد: اربیتال، تمپورال یا نازولابیال

همراه با افتادگی پلک، میوز، اشک‌ریزش، احتقان بینی

حملات به‌صورت خوشه‌ای برای چند هفته یا ماه

مکانیسم

اختلال در عملکرد هیپوتالاموس و فعال شدن مسیرهای تری‌ژمینال و پاراسمپاتیک

تشخیص

شرح حال بالینی، بدون نیاز به تصویربرداری در موارد تیپیک

درمان

حمله حاد: اکسیژن 100%، سوماتریپتان زیرجلدی

پیشگیری: وراپامیل، گلوکوکورتیکوئیدها، لیتیوم

سردردهای ثانویه (Secondary Headaches)

این سردردها به‌عنوان نشانه‌ای از یک بیماری زمینه‌ای محسوب می‌شوند و ممکن است نیازمند مداخله فوری باشند.

الف) سردردهای مرتبط با اختلالات عروقی مغز

برخی از خطرناک‌ترین سردردهای ثانویه ناشی از آسیب یا اختلال در سیستم عروقی مغز هستند. تشخیص زودهنگام و مداخله سریع، اهمیت بالینی بالایی دارد.

نمونه‌ها

خونریزی زیرعنکبوتیه (SAH): درد ناگهانی، شدید و «بدترین درد عمر»

سکته مغزی ایسکمیک یا هموراژیک

ترومبوز وریدی مغز

آرتریت تمپورال: سردرد در افراد بالای ۵۰ سال همراه با حساسیت گیجگاهی و ESR بالا

تشخیص

تصویربرداری فوری (CT، MRI، آنژیوگرافی)، بررسی LP، مارکرهای التهابی

درمان

بسته به علت:

خونریزی: مراقبت ICU، جراحی

ترومبوز: ضدانعقادها

آرتریت: کورتیکواستروئیدها

ب) سردرد ناشی از تومورها و افزایش ICP

تومورهای مغزی، هیدروسفالی یا سایر علل افزایش فشار داخل جمجمه (ICP) می‌توانند منجر به سردردهای مزمن و پیشرونده شوند که باید به سرعت تشخیص داده شوند.

مشخصات بالینی

بدتر شدن با سرفه، خم شدن، صبح‌ها

تهوع و استفراغ بدون تهوع قبلی

پاپیلوادم در معاینه

تشخیص

MRI مغز با و بدون تزریق، بررسی پاپیلوادم، در صورت نیاز LP

درمان

بر اساس علت زمینه‌ای: جراحی، کورتیکواستروئیدها، مانیتول

ج) سردرد ناشی از مننژیت یا آنسفالیت

عفونت‌های سیستم عصبی مرکزی می‌توانند باعث سردرد شدید، تهوع، سفتی گردن و اختلال سطح هوشیاری شوند. این نوع سردرد نیاز به درمان فوری دارد.

نشانه‌ها

سردرد شدید و منتشر

تب، سفتی گردن

نورگریزی، تشنج، کاهش سطح هوشیاری

تشخیص

LP برای آنالیز CSF، CBC، CRP، کشت خون، MRI

درمان

آنتی‌بیوتیک یا ضدویروس سریع و مناسب بر اساس عامل بیماری‌زا

د) سردرد ناشی از اختلالات چشمی یا سینوزیت

الف) سردرد چشمی

گلوکوم زاویه بسته: درد شدید چشم، تاری دید، تهوع، هاله اطراف نور

ب) سینوزیت

درد صورت و پیشانی

تشدید با خم شدن به جلو

ترشح غلیظ بینی، تب

درمان

گلوکوم: داروهای پایین‌آورنده فشار داخل چشم، جراحی

سینوزیت: آنتی‌بیوتیک، دکونژستانت، بخور

ه) سردرد ناشی از دارو یا قطع دارو

استفاده بیش از حد یا قطع ناگهانی برخی داروها می‌تواند منجر به بروز سردرد شود. این نوع سردرد به‌ویژه در بیماران مبتلا به میگرن یا سردرد مزمن شایع است.

عوامل شایع

مصرف بیش از حد: ارگوتامین، NSAIDs، تریپتان‌ها

قطع کافئین، بنزودیازپین‌ها، اپیوئیدها

درمان

قطع تدریجی داروی مسئول

درمان جایگزین و پشتیبانی روانی

داروهای پیشگیرانه

مکانیسم‌های پاتوفیزیولوژیک

پاتوفیزیولوژی سردرد بسته به نوع آن متفاوت است:

میگرن: اختلال در عملکرد نورون‌های تری‌ژمینال و آزادسازی واسطه‌های التهابی مانند CGRP و سرتونین.

تنشی: درگیری عضلات اسکلتی سر و گردن، افزایش حساسیت درد مرکزی.

خوشه‌ای: فعالیت غیرطبیعی در هیپوتالاموس و مسیرهای درد ناحیه اول صورت.

عوامل مستعدکننده و تشدیدکننده

ژنتیک: سابقه خانوادگی به‌ویژه در میگرن.

هورمون‌ها: قاعدگی، بارداری، مصرف OCP.

محیط: نور شدید، صداهای بلند، تغییرات آب و هوا.

سبک زندگی: کم‌خوابی، استرس، بی‌تحرکی، رژیم غذایی نامناسب.

ارزیابی بالینی و تشخیص

سابقه‌گیری دقیق:

زمان شروع، الگوی حملات، عوامل محرک، سابقه خانوادگی.

معاینه فیزیکی و عصبی کامل:

بررسی علائم حیاتی، معاینه پاپیلوادم، ارزیابی نورولوژیک.

آزمایش‌های کمکی در موارد مشکوک:

تصویربرداری مغز (MRI، CT)، بررسی LP، بررسی عفونت‌ها، CBC، ESR.

درمان و مدیریت

درمان دارویی سردرد حاد:

میگرن: NSAIDs، تریپتان‌ها، ارگوتامین‌ها، ضدتهوع (متوکلوپرامید).

تنشی: استامینوفن، ایبوپروفن، ناپروکسن.

خوشه‌ای: سوماتریپتان زیرجلدی، اکسیژن 100%، لیدوکائین داخل بینی.

درمان‌های پیشگیرانه:

داروها: پروپرانولول، توپیرامات، آمی‌تریپتیلین، وراپامیل.

درمان غیر دارویی: CBT، بیوفیدبک، مدیتیشن، فیزیوتراپی.

نوآوری‌ها و درمان‌های نوین

تزریق بوتاکس: تأیید شده برای میگرن مزمن.

داروهای آنتاگونیست CGRP: مانند Erenumab و Fremanezumab.

نورومدولاسیون: تحریک عصب واگ، تحریک مغناطیسی ترانس‌کرانیال.

نتیجه‌گیری

درک عمیق از انواع سردرد و شناخت تفاوت‌های ظریف بالینی آن‌ها، برای مدیریت مؤثر بیماران حیاتی است. هرچند بسیاری از سردردها خوش‌خیم‌اند، اما تشخیص موارد خطرناک و درمان به‌موقع آن‌ها، اهمیت بالینی زیادی دارد. استفاده از رویکرد چندجانبه شامل دارو، اصلاح سبک زندگی، درمان‌های غیردارویی و در صورت نیاز نورومدولاسیون می‌تواند باعث بهبود چشمگیر کیفیت زندگی بیماران شود.

منابع علمی

Headache Classification Committee of the International Headache Society (IHS). The International Classification of Headache Disorders, 3rd edition (ICHD-3).

Goadsby PJ, Holland PR, Martins-Oliveira M, Hoffmann J, Schankin C, Akerman S. Pathophysiology of Migraine: A Disorder of Sensory Processing. Physiol Rev. 2017.

Silberstein SD. Migraine. Lancet. 2004.

Olesen J. The role of nitric oxide (NO) in migraine, tension-type headache and cluster headache. Pharmacol Ther. 2008.

American Academy of Neurology. Evidence-based guideline update: Pharmacologic treatment for episodic migraine prevention in adults.